SERBIA POŁUDNIOWA

CPБИJA

W XIII w. państwo serbskie dynastii Nemanjiczów było w wielkim rozkwicie i usiłowało przeciwstawiać się hegemonii Bizancjum. Z tego okresu pochodzi szereg zabytkowych monastyrów o ścianach pokrytych wspaniałymi, kolorowymi freskami w większości doskonale zachowanymi. Serbia posiada też średniowieczne zamki a z późniejszego okresu zabytki otomańskie. Aktualnie istnieje w kraju prawie 200 meczetów, większość w regionie Novi Pazar (historyczny Sandżak turecki).

Okres rozwoju przerwał najazd Turków i klęska Serbów pod Kosowym Polem w 1386 r.
W aktualnych granicach Serbia istnieje jako niezależne państwo po rozpadzie Jugosławii
i odłączeniu się Czarnogóry (2006) i Kosova (w 2008), stolicą kraju jest Belgrad.

Serbia graniczy od wschodu z Rumunią i Bułgarią, Węgrami na północy, Macedonią i Albanią na południu, Chorwacją, Bośnią i Hercegowiną na zachodzie. Ludność liczy 9,8 mln na pow. 88 361 km kw.
(Serbowie stanowią 83%, Węgrzy - 3,9%, Bośniacy i Albańczycy po - 1, 8% , resztę inne mniejszości).

NIŠ (NISZ)

Jedno z większych miast, leży w południowej Serbii, ma bogatą historię ; w czasach rzymskich istniało pod nazwą Naissus i było kolebką trzech imperatorów. Zrujnowane i splądrowane przez Attilę w V w., podniesione z ruin przez Bizancjum, w ciągu następnych wieków zdobyte zostało przez Słowian, to oni nadali mu aktualną nazwę. Potem zajmowali je Bułgarzy, Węgrzy, Serbowie naprzemian z Bizantyjczykami. Pogodzili ich Turcy w XIV w. zawładając miastem na 400 lat zanim powróciło do Serbii na stałe w 1918 r. W 1999 r. miasto przeżyło bombardowanie przez siły NATO.

Z okresu tureckiego pochodzi rozległa twierdza wybudowana przez Turków nad rzeką Niszawą w pocz. XVIII w. wejście stanowi Brama Istambulska z typowo wschodnimi ornamentami, wewnątrz jest po lewej - dawny hamman (obecnie restauracja i kawiarnie) a po prawej - dawny arsenał (dziś sklep z pamiątkami). Dalej, były meczet Bali-beya z XVI w. stanowi galerię wystawową a pod drzewami urządzono lapidarium se stellami rzymskimi z czasów antycznych.

Pozostały, rozległy obszar wewnątrz murów stanowi przyjemny, zacieniony park z alejkami, ławkami, kwiatami. Pod murami twierdzy położony jest bazar z tekstyliami a dalej hala z produktami spożywczymi i... tekstyliami.

Na wprost twierdzy za rzeką, za placem Króla Milana, przecina miasto Ulica Obrenovićeva stanowiąca pieszy deptak zabudowany mieszaniną budynków z 2 poł. XX w. z kilkoma nowoczesnymi „szklanymi domami” i „rodzynkami” starszych z XIX w. ozdobnych kamienic, środek ulicy zajmują liczne bary i kawiarnie.

Pobliska, nastrojowa uliczka Kopitareva też pełna jest barów i kawiarenek, które kryją swoimi parasolami ciekawe mury kamieniczek. W mieście zachowały się domy z XVIII-XIX w. a także w stylu art deco z początku XX w.

Na przedmieściu Niszu zachowano prawie w niezmienionej formie teren byłego nazistowskiego obozu koncentracyjnego z lat 1941-44, pierwszego w kraju.

Monumentalna statua na wzgórzu Bubanj, na pd. od miasta przedstawiająca trzy zaciśnięte pięści, poświęcona jest 10 tys. osób zamordowanych w czasie II wojny śwatowej.

MEDIANA

To ruiny rzymskiej letniej rezydencji imperatora Konstantyna Wielkiego z I poł. IV w., znajdują się na pd - wsch od miasta przy bulwarze Cara Konstantina.

Teren wykopalisk rozciąga się daleko w głąb łąki. Odkopano wielki dziedziniec przestronnego pałacu, widoczne są bazy i trzony kolumn otaczających atrium. Pawilon w stylu rzymskim kryje basen z zachowanymi mozaikami. Te najładniejsze - boga rzek i meduzy są niestety dobrze ukryte. Meduzę można oglądać tylko na bilecie wstępu.

Na obszernym terenie rezydencji są jeszcze ruiny łaźni, kilku willi, magazynów.

ŽIČA monastyr

Ten czerwony monastyr położony jest zaledwie 5 km od Kraljeva na rozległej równinie. Zajmuje bardzo ważną pozycję w historii Serbów. W średniowiecznu monastyr był miejscem koronacji większości królów i konsekracji biskupów. Wybudował go w latach 1208-1217 pierwszy koronowany król Serbii Stefan Nemanjić z inicjatywy swego brata Św. Sawy, który umieścił tu arcybiskupstwo. Zabudowania wokół ukończono później, w 1230 r. Pierwotną bryłę cerkwii stanowiła szeroka nawa z absydą zwieńczona masywną kopułą, wnętrze pokrywały freski.

Monastyr był spalony w poł. XIII w. i natychmiast odbudowany, potem kilkakrotnie plądrowany przez Turków, odbudowywany i rozbudowywany posiada aktualnie wygląd dość eklektyczny. Z pierwotnych fresków pozostały fragmenty, znacznie lepiej zachowane są te z pocz. XIV w.

Na otoczonym murem terenie monastycznym znajduje się jeszcze druga, mała cerkiew, kaplica, fontanna w bardzo tureckim stylu i zabudowania klasztorne.
Czerwony kolor ścian monastyru, podobny do koloru monastyrów na Górze Athos w Grecji, upamiętnia krew Chrystusa.

Monastyr jest obiektem licznych pielgrzymek i ma prestiżową pozycję dla ślubów wśród nowożeńców.

MAGLIČ

Masywny zamek wybudowany w XIII w. 20 km na południe od Kraljevo (186 km od Belgradu) wznosi się na wysokiej górze 150 m nad rzeką Ibar, która opływa go z trzech stron. Dostępny jest stromą ścieżką meandrującą po zboczu.

Zamek był bardzo trudny do zdobycia, siedem jego  kwadratowych, wysokich wież łączyły mury kurtynowe, jeszcze doskonale zachowane, jedynie niektóre wieże uległy obniżeniu. Główna brama wejściowa znajduje się od strony przeciwnej rzece. Zamek ma wydłużony szeroki dziedziniec pomiedzy trzema wysokimi, ocalałymi wieżami i dwa razy wyższym od nich donżonem. Wprawdzie wśród zrujnowanych zabudowań wewnętrznych trudno rozpoznać gdzie był pałac a gdzie cerkiew ale całość stanowi zachwycający, romantyczny zespół.

GRADAC monastyr

Monastyr położony jest  w lesie na zboczu malowniczych gór Golja, 10 km na zachód od szosy Ušće–Raška. Został ufundowany w 1275 r. przez żonę króla Stefana Uroša I, Helenę z francuskiego rodu d’Anjou.

Stanowi typowy przykład romańsko-gotyckiej architektury sakralnej z ostrołukowymi archiwoltami w portalach, arkaturowymi fryzami, widocznymi żebrami sklepień ale z domieszką serbskiego stylu „szkoły Raszka”. Bielejąca z dala na polanie cerkiew posiada jedną nawę z dwoma bocznymi kaplicami, zakończoną absydą z absydiolkami i nakryta jest zgrabną kopułą. Kamienny, oryginalny XIII-wieczny ikonostas jest bardzo skromny i zawiera zaledwie kilka ikon.

Po bitwie pod Kosovem (1389) monastyr został opuszczony, ołowiany dach cerkiewny zerwali Turcy a wpływy górskiego klimatu zniszczyły większość fresków. Dziś odbudowany, zadaszony zachował kilka fragmentów fresków i malowidła w geometryczne wzory na żebrach sklepienia.

Powyżej na zboczu wybudowano w XIII w. małą kaplicę św.Mikołaja.

Królowa Helena zmarła w 1314 r. jako mniszka w klasztorze w Szkodrze i pochowano ją w Gradacu w marmurowym grobowcu.

W klasztorze mieszkają siostry zajmując się malowaniem ikon, tkactwem i haftem na jedwabiu i produkcją ozdobnych opakowań na prezenty .

PAVLICA monastyry

Wioska znajdująca się między Ušće a Raška, szczyci się dwoma obiektami, z podjazdu już bieleje wysoki budynek nowszego kościoła, do starszego trzeba podejść trochę dalej na wzgórek. 

Fudacja najstarszego monastyru sięga okresu sprzed panowania dynastii Nemanjiczów, pochodzi on z końca XII w.

Był to kościół 3-nawowy z trzema obsydami od strony wschodniej, przy prezbiterium. Wnętrze pokrywały freski. Zachowała sie tylko część tej budowli i fragment malowideł.

Drugi, nowszy monastyr pochodzi z 2 poł. XIV w. Kościół jest zbudowany na planie trefla z wieżyczką na środku nakrytą kopułą. Następnie, w XV w. dobudowano do niego nartex i wewnętrzne ściany udekorowano nowymi freskami. Wieżę-dzwonnicę dobudowano do fasady dopiero w 19-ym wieku.

Późniejszy budynek klasztorny zajmują zakonnice opiekujące się obiektem.

KOPAONIK

Pasmo górskie, jedno z najwyższych, ciągnące się z płn-zach na pd-wsch wzdłuż rzeki Ibar na południu kraju, znaczna jego część znajduje się w Kosovie. Północna partia gór z najwyższym szczytem Pančićev vrah 2017 m npm objęta jest parkiem narodowym. Pokrywa je wiekowy las bukowo – iglasty dający schronienie różnym gatunkom dużych ssaków i licznym ptakom.

Szczytowa, rozległa polana Suvo Rudište położona na wysokości 1700 m npm mieści najbardziej popularny w kraju ośrodek sportów zimowych; są tu wielkie hotele, pensjonaty, parkingi a wokół 22 wyciągi narciarskie dla 44 tras zjazdowych a także stąd rozchodzą się liczne szlaki dla wycieczek pieszych i rowerowych.

Jest też poczta, bank, posterunek policji i ratownictwa górskiego, supermarkiet i parę sklepów ale nie ma żadnej tradycyjnej wsi góralskiej zamieszkałej przez tubylców przez cały rok.

STUDENICA monastyr

Następni królowie rozbudowali kościół dodając nartex w 1235 r. i wznieśli kolejne budowle. Monastyr plądrowali kilkakrotnie Turcy a w XVII w. część uległa zniszczeniu na skutek trzęsienia ziemi i pożaru.

Obecnie jest odbudowany i odzyskał swój dawny splendor a odrestaurowane freski zadziwiają artyzmem i realizmem przedstawianych postaci i wysokim poziomem umiętności malarskich ich twórców.

Zwarta bryła jednonawowej cerkwi z transeptem zakończona jest absydą, pokryta płytami z białego i szarego marmuru i zwieńczona kopułą na wysokim bębnie.

Monumentalny główny portal prowadzący do narteksu i dekoracyjnie rzeźbione obramowania okien wykonane są z dużą finezją i reprezentują fantazyjne zwierzęta i ornamenty roślinne. Absyda mieści wysoki, artystycznie cyzelowany i bogato złocony ikonostas.

Niegdyś freski pokrywały wszystkie ściany i kopułę. Najcenniejsze pochodzą z XIII i XIV w. Reprezentują świętych ortodoksyjnych a także członków rodziny królewskiej Nemanjić. Największą wartość artystyczną ma scena Ukrzyżowania na tle wieczornego nieba namalowana na wprost ołtarza i zajmująca całą ścianę.

Cały zespół monastyczny otoczony jest murem obronnym z dwoma bramami, który obejmuje oprócz głównej cerkwi Bogurodzicy, drugą mniejszą „królewską” z pocz. XIV w. fundacji króla Milutina, mały kościółek św.Mikołaja z freskami z XIII w.; rozliczne zabudowania klasztorne z dawnym refektarzem i wysoką dzwonnicą.

Dla potrzeb pielgrzymów mnisi prowadzą hotel i motel.

Monastyr wpisany jest na listę zabytków Unesco.

CARIČIN GRAD

Pod tą nazwą kryją się ruiny bizantyjskiego miasta Justiniana Prima. Teren wykopalisk znajduje się 60 km  na pd-wsch od Niszu i 7 km od miasteczka Lebane. Miasto ufundował imperator Justinian w 530 r. z przeznaczniem na siedzibę arcybiskupstwa czyli ośrodka ówczesnej władzy i administracji.

Instytucje publiczne; wielka bazylika biskupia, duże baptysterium, obszerny pałac biskupa i budynek konsylium mieściły się na wzgórzu otoczonym murami obronnymi z 2 wieżami i 4 basztami. Poniżej wytyczono wielki plac miejski z gwiaździście rozchodzącymi się ulicami i budynkami urzędowymi.

W rozciągniętym niżej na zboczu dolnym mieście otoczonym rownież prostokątem murów z zachowanymi bramami, wzniesiono 9 cerkwi, fontanny miejskie, łaźnie, działały liczne zakłady rzemieślnicze, w tym pracownia znana z produkcji szkła do ówczesnych serbskich mozaik.

Wodę doprowadzano akweduktem.

Z tego wspaniałego, bogatego miasta po przemarszu Awarów w 615 r. pozostały tylko ruiny.

Z jego niespełna stuletniej historiii zachował się dość czytelny plan ulic i wielkiego placu, brama miejska, pod której łukiem można przechodzić podziwiając jej monumentalność, obszerne termy z wyraźnie widocznym systemem teplarium, przyziemia wielu kościołów i liczne fragmenty obwodu obwarowań miejskich.

Ruiny zajmują ogromny teren, budowle biskupie zachowały się lepiej choć nieliczne są tu stojące kolumny. Wokół wszędzie widać niskie mury z kamieni i czerwonych, płaskich cegieł, miejscami ze śladami betonowych, nietety, konserwacji. Małe lapidarium z eksponatami kamieniarskimi znajduje się koło domku strażnika.

Drogę od Lebane do Caricin Grad znaczą małe drogowskazy i kółka czerwonbiałego szlaku, na odkrywce są tablice doskonale objaśniające każdy obiekt, po serbsku i angielsku.

VRANJSKA BANJA

To stare, słynne uzdrowisko termalne położone 100 km na południe od Niszu niedaleko Vranje. Zabytkowy budynek łaźni, otynkowany na zielono i żółto jest stale czynny. Tu leczy się reumatyzm i przewlekłe choroby skóry. Bywał tu car Piotr I Serbski cierpiący na reumatyzm, można zwiedzać jego prywatną łazienkę, bardziej luksusową w kolorze i wystroju niż zwykle kabiny.

Wszystkie łazienki mają kafelkowe baseny i dwie rury z kranami: jedną ze źródlaną wodą o temperaturze 110 stopni i drugą z tę samą wodą ale już schłodzoną. Różne sale z aparaturą służą do zabiegów specjalnych.
Stary basen zaniedbany i zapuszczony w minionym ustroju czeka na remont.

We Vranjskiej Banji jest też dziwna, gruba wieża zegarowa z tarasem kawiarni, cerkiew na wzgórzu, a powyżej strzelisty pomnik z czerwoną gwiazdą, skąd roztacza się ładny widok na dolinę rzeki. Olbrzymi, wielopoziomowy, betonowy gmach hotelu z lat 80-tych, przypominający bunkier, nigdy nie został ukończony.

SOPOĆANI monastyr

Wysoki mur na wzgórzu okala teren monastyczny 15 km na zachód od Novi Pazar. Środek zajmuje cerkiew ufundowana w 1260 r. przez króla Stefana Urosza I. Niewielka początkowo, jak widać na fresku (król trzymający makietę) cerkiew z jedną, wydłużoną nawą, małym transeptem, dwoma kaplicami, okrągłą wieżyczką i zakończona absydą została przedłużona przez króla Dušana, który dobudował prawie w sto lat później nartex z podcieniami i kwadratową, wysoką wieżę - dzwonnicę i nadal cerkwii formę bazyliki.

Turcy kilkakrotnie grabili monastyr aż w XVII w. zabrali ołowiany dach z kościoła i podłożyli ogień. Mnisi uratowali się ucieczką zabierając relikwie ale monastyr pozostał niezamieszkały przez ponad 200 lat. Odbudowa nastąpiła dopiero w XX w.

Freski namalowane w 2 poł. XIII w. odznaczają się oryginalną kompozycją barw, przedstawieniem  postaci w harmonijnych i elaganckich pozach. Zadziwiają realizmem wyrazu ich twarzy i spojrzeń. Najważniejszy, doskonale zachowany fresk znajduje się na wprost ikonostasu i przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej. Uznano go za najpiękniejszy pośród średniowiecznych fresków w Serbii. Te w narteksie są późniejsze, z poł. XIV w. i wyraźnie różnią sie stylem.
W monastyrze są groby króla Urosza, jego matki Anny, członków i przyjaciół rodu królewskiego.

Przyległe do murów zabudowania klasztorne znajdują się częściowo w ruinie ale i w trakcie odbudowy.
Monastyr jest wpisany na listę spuścizny światowej Unesco.

PRIJEPOLJE

W XV w. znalazło się w tureckim regionie administracyjnym Sandżak i nosi wyraźne ślady islamizacji, dzisiaj także żyjąc w cieniu meczetów. W starszej części miasta na prawym brzegu Limu znajduje się meczet Ibrahima Paszy z 1572 r. otoczony cmentarzykiem z wiekowymi nagrobkami.

W parku wysoka wieża zegarowa Sahat Kula z XVIII w. posiada dwie tarcze z cyframi rzymskimi a dwie z liczbami arabskimi. Według tradycji mechanizm zegara skonstruował majster Kurtovic, którego potomkowie żyją stale w Prijepolje. Zegar działa do dziś.

MILEŠEVA monastyr

Jeden z ważniejszych pośród monastyrów, Mileszeva położony jest 8 km na wschód od Prijepolje. Szeroka szosa prowadzi z miasta do tego obiektu licznych pielgrzymek. Biały mur z przysadzistą wieżą–dzwonnicą okala zespół klasztorny. Centralne miejsce zajmuje kościół ufundowany w 1234 r. przez króla Vladislava. Zbudowano go w lokalnym stylu architektury „szkoły raszka” spietrzając bryły geometryczne; posiadał bardzo wysoką nawę zakończona absydą z dwoma absydiolkami, krótki transept, okrągłą wieżę i dwie kaplice. Kilkakrotnie ulegał zniszczeniom i rabunkom przez tureckich najeźdźców. Po ostatniej przebudowie w XIX w. zmienił nieco formę po dodaniu drugiej wieży nad narteksem.

Skromny portal prowadzi do wnętrza będącego mauzoleum rodziny Nemanjić z nagrobkami króla Vladislava i jego wuja Rastko (mnicha Św. Sava). Ściany pokrywają freski o scenach religijnych a także przedstawienia rodziny królewskiej. Wszystkie postacie o naturalnej wielkości namalowano z wielkim realizmem w gestach i rysach twarzy.

Po południowej stronie nawy w górze znajduje się słynny fresk z „białym Aniołem”, który przysiadł na grobie Chrystusa. Z późniejszych 16-wiecznych fresków zachowały się tylko te za ikonostasem i na kopule.

Piętrowe, długie budynki klasztorne wokół kościoła są obecnie odnowione, pobielone i toną w pelargoniach. Na dziedzińcu stoi wielka spiżowa płyta z plastyczną prezentacją anioła.

Na wprost monastyru gościnna oberża zaspakaja te mniej duchowe potrzeby pielgrzymów i turystów.

LJUBOSTINJA Monastyr

Jeden z najpiękniejszych monastyrów serbskich, znajduje się 4 km od miasteczka Trstenik, na południe od Kraljeva. Ufundował go w 1388 r. książę Lazar, jak głosi legenda, w miejscu spotkania księżniczki Milicy, przyszłej żony. Po śmierci Lazara w bitwie na Kosowym Polu, Milica została mniszką w ljubostinskim klasztorze i tu jest jej grobowiec.

Kościół jest na planie trefla z centralną wieżyczką nakrytą kopułą, jego ściany zewnętrze posiadają bardzo bogatą, „koronkową” dekorację kamienno-ceglaną w rozetach i arkadach (szkoła morawska).

Wewnątrz, zachowało się kilka fresków, w tym reprezentacja pary książęcej. Kościół otaczają łukiem późniejsze budynki klasztorne.

PROHOR PČINJSKI Monastyr

Monastyr położony jest w górach, 35 km od Vranje, blisko granicy z Macedonią. Został ufundowany w XI w. przez imperatora bizantyjskiego Romana Diogena, któremu pustelnik Prohor przepowiedział osiągnięcie tej wysokiej godności.

Budynki klasztorne były wielokrotnie niszczone, obecny wygląd otrzymały w 1878 r. Najstarsza zachowana część – fragment muru cerkwii z absydą został obmurowany nowym budynkiem. Na jego dachu umieszczono 6 wieżyczek o różnych formach, służą za dzwonnice.

W cerkwii są przechowywane relikwie św.Prohora. Otaczają ją liczne budynki klasztorne starsze i nowoczesne.